Cá phổi châu Phi, một loài cá đã tồn tại hàng triệu năm, đang thu hút sự chú ý của nhiều nhà khoa học và yêu thích động vật do những đặc điểm độc đáo và khả năng thích nghi vượt trội với môi trường sống khắc nghiệt. Với hệ thống hô hấp tiến hóa cao, loài cá này có thể lấy oxy thẳng từ không khí, giống như các động vật trên cạn.
Được biết đến như một “hóa thạch sống”, cá phổi châu Phi đã xuất hiện cách đây khoảng 390 triệu năm. Chúng giữ lại nhiều đặc điểm nguyên thủy và chủ yếu sống ở khu vực sông Bandama, Bờ Biển Ngà và các đầm lầy châu Phi, những nơi thường xuyên hứng chịu các đợt hạn hán khốc liệt. Về kích thước, cá phổi châu Phi có thể dài từ 44-200 cm khi trưởng thành.
Thân hình của chúng thuôn dài và hơi giống cá chình, với vảy mềm bao phủ toàn thân và các vây ngực, vây hậu môn có dạng giống như sợi chỉ. Chúng có khả năng bơi uốn lượn như cá chình hoặc trườn dưới đáy bằng vây ngực. Sự linh hoạt này cho phép chúng thích nghi tốt với môi trường sống.
Điều khiến cá phổi châu Phi trở nên đặc biệt là hệ thống hô hấp của chúng. Chúng sở hữu cả mang lẫn hai lá phổi, cho phép chúng lấy oxy thẳng từ không khí. Do lượng oxy trong nước không đủ để duy trì sự sống, chúng thường xuyên phải ngoi lên mặt nước để hít thở không khí – một hành vi hiếm thấy ở cá.
Đặc biệt, vào mùa khô, cá phổi châu Phi sẽ đào hố sâu trên lớp bùn non bằng cách ăn bùn qua miệng, thải bùn qua mang. Khi đạt độ sâu cần thiết, chúng ngừng đào và tiết chất nhầy qua miệng làm cứng bùn, tạo ra lớp kén bọc ngoài, chỉ lộ miệng để lấy không khí. Đây là một chiến lược sinh tồn thông minh giúp chúng vượt qua mùa khô hạn.
Khi tình trạng khô hạn kéo dài, cá phổi châu Phi bắt đầu kích hoạt trạng thái ngủ hè (aestivation), tương tự ngủ đông ở một số loài động vật vùng lạnh. Trong trạng thái này, chúng có thể duy trì sự sống tới 4-5 năm, không cần nước, không cần ăn. Các nghiên cứu di truyền và sinh học gần đây đã ghi nhận những thay đổi sâu sắc trong cơ thể cá phổi khi bắt đầu giấc ngủ dài.
Chúng giảm mạnh trao đổi chất, ngừng sản xuất ammonia, co nhỏ cơ quan nội tạng và thay đổi hoạt động gen và hormone. Tất cả những thay đổi này giúp cá phổi bước vào trạng thái “bán sống” – tạm dừng nhưng vẫn duy trì sự sống tiềm tàng trong nhiều năm liền.
Cá phổi châu Phi được phân thành bốn loài, gồm cá phổi cẩm thạch (Protopterus aethiopicus), cá phổi Đông Phi (Protopterus amphibius), cá phổi Tây Phi (Protopterus annectens) và cá phổi đốm châu Phi (Protopterus dolloi). Giữa chúng có một số khác biệt về hình dạng và tập tính.
Cá phổi châu Phi không chỉ là một loài động vật độc đáo mà còn là nguồn thực phẩm quan trọng ở khu vực này. Tuy nhiên, trong tự nhiên, số lượng của chúng đang giảm dần do tình trạng đánh bắt không kiểm soát. Do đó, việc bảo tồn và nghiên cứu về loài cá này đang trở nên cấp thiết để duy trì sự đa dạng sinh học và cân bằng hệ sinh thái.
